THEIHTLEI

REV. NAWL TLING TUANBIA

BIAHMAITHI

Hi cauk hmete cu Rev. Nawl Tling tuanbia a si i, a tling hrimhrim lo. Rev. Sang Ling tuanbia an khomhmi cu cauk in a chuak rih lo, cu hmanh cu U Phu Kyi nih a hlan i rel awk hmanh in kan hmu lo. Rev. Van Lo tuanbia zong amah thih hnu ah kan chuah te lai tiah a fale nih an ti. A tu i a ummi cu Rev., Sang Fen le Rev. Za Ling kong lawng a si rih caah a tlin lonak khun a si. Mi tampi nih kan Laimi Khrihfa tuanbia hi hngalh kan duh ngaingai cang, hmailei ah cunt lting tein a khawm i a tial duhmi an um tikah zohchih awk thahnem ding tal sit e  seh ti ruahchannak in amah Jubilee philh lonak le kan pa upatnak caah ka tial.

A tialtu

Joseph Nun Tum

THAWHKEHNAK

Rev. Nawl Tling cu Mualcin phun a si. Mualcin cu chung thum in an um i, cu hna cu Lian Lawm chung, Thla Hniar chung le Dai Lo chung tiin an si i, amah cu Dailo chung hrin a si. Mualcin thawhkehnak ah hin a hringtu hna ah Ngeih Hmung tiang lawng hi hngalh a si. Ngeih Hmung nih Ngeih Lian a hrin. Ngeih Lian fa ah Sem Lian a si i, Sem Lian nih cun fapa pathum a hrin hna i cu a fale cu Lian Lawm, Thla Hniar le Dai Lo an si. Dai Lo fa ah Al Dun, Al Dun fa ah cun Ral Thuai a si. Ral Thluai nih cun Tlanglian phun Hniar Ung far No Hnin fanu Hniar Thlia a thit i, Ral Thluai le Hniar Thlia fa ah cun Nawl Tling hi a si. Amah cu 1900 kum ah Hniarlawn khua ah a rak chuak.

A NGAKCHIAT LIO

A PA Ral Thluai le a nu Hniar Thlia nih fapa pali le fanu pathum an hrin hna i, amah hi f alai a si. Mah hna lakah hin amah a changhtu Tum Nawn hi a ngakchiat lio aa hngalh hlan ah a thi. A unau a nungmi cu Zing Doi, Sung Hngel, Sun Cuai, No He, le That Hnin an si.

Nawl Tling cu kum hleikhat a si lio ah a pa cu lotuk kal awkah aa thawh. Cu ni cu a pa innleng a ttum sin in a lung a hno i, a liam hlan te mithi tah in Nawl Tling nih cun a rak tah i a nu le a naule vialte, a theimi innpa chakthlang vialte an khuaruah a rak har dih. Caan tlawmpal a hung rau u, chunhnu ni mer ah khin, “Nawl Tling pa ee lo tuknak ah a paam ee,” tiah zual a rung thang colh. A tu ahhin, “ Ka pa thih lai hi cu zing ah cun ka lungthin nih a hngalh hmasa caah kha bantuk khan ka ngaih a rak chiatnak a si,” tiah a chim tawn theu.

A unu pakhat hi thinlung ting ngaingai a ngei deuh lomi a si. A nu le anaule zeihmanh a thei rih lomi hna he cun an rung hmui. A hohmanh rinh canhtlak an um lo caah a nu lawng nih cun a cawm hna. A nu cu um serthiam a si i um ser le lothlawh kemh in a fale cu a nunpi hna. Mi pakhat kut lawng an toh caah sifak ngaingai in an rak nung.

A CA CAWNNAK LE KHRIHFA CANNAK

MAH LIO AH HIN Hakha Mission sianginn ah Hniarlawn khuami pathum: Thang Kol, Hram Dun, le Hram Luai cu ca an rak cawng. Mah hna nih cun Nawl Tling cu cacawn an rak sawm lengmang ve i cu thawng cun Hakha khua i cacawn ah cun a rak kal ve. Mah lio ah cun siangngakchia a cawmtu hna cu Carson bawinu hi a rak si i siangngakchia pakhat hi thla khat ah K. 3/- cio in a rak pek hna. Nawl Tling zong cu Carson bawinu sin ah cun a kal ve i cacawnnak nawl cu a pek I 1911 kum in sianginn kai ah cun a rak kal i thla khat ah K. 3/- cu a rak pek ve.

Sianginn a kai tikah cun an phunkhat unau vialte le khuapi te in an rak thlauh i an hna a tla hrimhrim lo. A phunphun in an thlauh, an bia a ngaih lo tikah ningzah a phunphun in an thlaih len I a thei lo te bang, mihrut bang in a um i a ngai hlei lo. Mah leng ahcun a nu nih fak tuk in a rak thauh tikah, “Fa upa na si nain sianginn kai hlah kan ti lengmang i na duh lo caah nang cu na pa ro na co kho lai lo, na nau tu nih an co lai,” ti tiang in a rak thlauh caah cu ko nih cun lung retheih a rak pek bik. Siangbawi sin i ca a cawn ah cun Pathian a bi alai I mi pakpalawng hrimhrim a si cang lai tiah an ruah. Pathian biak cu minung a tling lomi tluk ah khin an rak ruah ko hna. An thlauh mi bia ngai lo in cacawn i aa thawh thiamthiam caah khan inn lak an phun khat a simi Khen That pu Tin Thul nih, “ Chan thar chuak ah hawi nawl kan cawng lai an ti bang, Nawl Tling caka aipian cang sawh cun pupuan cio he her lai hna,” tiah hla eng a rak phuah.

Mah lio i an saya hna cu: Maung Lun, Maung Hmaing, Phe Kyi le Bee Nyi, Laimi sayate ah Sia Khaw, Ngaih Ling le Phir Thang an rak si. Laica hi nikhat ah suimilam a cheu lawng an cawnpiak hna i cu pin cu Kawlca lawngte an rak chimh hna.

Nifate siangngakchia nih an tuahmi rian cu pangpar hram sial le ti toih, hau kulhnak hruanghna dawh tein riam le tual belh riam hna an rak si.

An sayate cu Khrihfa lawngte an si caah ca lawng chimh lo in thawngthabia hi an rak chimh chih lengmang hna. An chimhmi hna lak i Nawl Tling nih aa cinken bik mi cu, “Laiphung cu a tha lo, Pathian biak cu a tha, khrihfa a cangmi paoh cu an thlarau zungzal nuncang hmuhnak an hmu lai tihi a si. Thlarau nuncang hmuhnak hmuh duh ah cun khrihfa a rak cang. Khrihfa a can ka in ruahnak fek tuk a rak ngeih caah a cacawn kum hnihnak 1912 November 4 ni ah a tu I siangbawi inn caar salbuk hmun kalnak lam chak hriangkung tangah khin a hawi Marpa Sai Loa he Dr. Woodin nih tipil a rak pek hna.

1918 tangruk a cawn lio ahhin, miring vuanthawk Fisher bawipa nih, “Ramuk cazi caah mi ka herh, an lahkhah cu anmah ramuk khua le penng cio nih an pek hna lai, thla khat ah K. 10 le facang pheuthum a si lai, nan siangngakchia chungah a duhmi an um hnga maw, rak chim tuah hna,” tiah Carson bawinu cu a rak ti. A chimh tik hna ah sifah har lio tuk lungthin in kan pawcawmnak ah a thahnem deuh lai ti a ruah caah, tangruk camipuai tuah ta lo in Khuapi Pu Lian Hram cazi tuan ah 1918 October thla in a va kal. Sau tuan manh lo in Lai Ral (The War of The Chins) a tho colh i 1918 December 18 ni ah Hakha Mission innpi zong Lai Ral nih cin an duah caah 1919 kum January thla ah Hniarlawn khua ah a kir tthan.

BIBLE CAWNNAK

Ramuk cazin in a kir i rian a tuan ti lo ti kha Carson bawinu nih a theih tikah, Nawl Tling cu Hakha khua ah a auh i, “Ka fa Nawl Tling, na rian in na chuak ti kha ka theih tikah kei cu kaa lawm. Rian dang zong zeihmanh na kawl lai lo i, Insein ah Bible ca tu na cawng lai. Sianginn nih na paw an in cawm lai i, nangmah hman awk caah tangka thla khat K. 5/- in keimah nih kaan bawmh lai. Zeihmanh nangmah tein rinh a herhmi a um lai lo. Re Lian he nan kal tti lai i, hmunkhat teah kaan zoh tti hna lai, ka bia ka al hlah ka fa,” tiah a rak ti. Cu tikah a thinlung in Bible cawn le phungchim riantuan cu a rak duh cia mi a si ve caah al lo tein 1919 kum ah Insein Bible cacawn ah Sui Thluai pa Re Lian he cun kum khatnak cawn dawmh dingin an kal tti.

Hakha in Falam, Falam in Kalaymyo, Kalaymyo in Pintaseih, an timi tiang an ke tein an rak kal lengmang. Pintaseih cun vokkuanglawng in an kal i Titchoh tiang cun an ttum i an ke in Kalewah tiang an rak kal tawn. Kalewah in tilawng in an kal i Monyua tiang, Monyua cun tlanglawng in Rangoon tiang an kal. Saya Nawl Tling cu tanglei kal bal lo asinain harnak zeihmanh tong lo in Rangoon Insein an phan kho.

Nawl Tling le Re Lian an vung kal hlan ahhin Saya Sia Khaw cu kum hnih a cawn dih in aa phuak i Hakha ah saya rian a tuan cang. Mah hna an vung phak tikah Laimi ah cun Teddim lei in Tonzang khuami saya Vel Nang hi a kum hnihnak a rak si cang caah an pacan ah an vung ibochan ngaingai mi a rak si. Mah caan lio ahhin German le England le France an rak ituk lio a si. Cucaah Mirang cozah nih Insein Bible sianginn sayate sin ah, “Nan siangngakchia chungin a kan bawm kho mi an um hnga maw, minung kan herh ko. Kum khat ca zong in kan duh ko,” tiah an ti. Cu tikah sayate nih an siangngakchia ci bia an hal hna, “Bawmh a duhmi nan um ahcun nan kal kho, nan cacawnnak ca zong ah zawnruahnak a um lai, awnnak lehhmah hmuhnak ca zong ah zawnruahnak a um lai,” tiah an thanh hna i, Vel Nang cu Mirang cozah bawmh ding ah France ah a kal.

Mah lio i Insein Bible sianginn an sayate cu: Mirang ah Mr. John Mcquire, Mr. J. G. Richardson le Mr. Woyet an si. Kawlmi sayate ah Saya Pyi Tha Din, saya Bahan, Kawlrawn Laimi saya Aung Kyaw le siangngakchia a si ve nain rian a thiam tuk caah saya ah an hmanmi saya Tehhnan an si.

Nawl Tling a Bible cawn kum khatnak 1919 kum ahhin Lairam ah pull a rung tlung i, a tu tiang in kan nu le kan pa nih Lai Ral chawngah puul a tlung an tit awn theumi hi a si. Mah tan ahcun Hniarlawn khua khat te hmanh ah sawmkua an rak thi i mah hna lakah hin Nawl Tling naule Sung Hngel, Sun Cuai, No He le Thah Hnin hna hi an dihlak in an rak thi dih.  Har lengmang in ttah le mitthli he a rak kaltakmi hna a naule vialte cu an ruak te hmanh a hmu hna lo. A kum khatnak cu a naule zuunngai in har lengmang in kum a dih. Sianginn khat a hung tlun tikah cun a unu le a nu lawng cu an rak si cang. A pa thih lio I a ngakttah lion akin fak deuh in a vun theih tthan. A nu cu Nawl Tling mui a hmuh cun a hna angam thringhren ko. “ Khuazei hmanh ah kal ti loin ka sin ah um cang ko seh law zeitluk khin dah ka hna a ngam hnga ti lawng a ruat. A nu caah cun sianginn kai nolh phanh lai cu a har hringhren. Nawl Tling ca zong ah a nu kaltak lai kha a caah a har hringhren ko.

1920 kum sianginn kai caan cu a phan tthan cang. Zei ti hlei in ruah awk a um lo caah sianginn kai ding cun aa tim tthan. A thinlung in ka nu le ka u he zong hin kan ithihttian tthan goi sual lai ti lawng a ruat. A nu nih Nawl Tling he hin kan ithihttian hoi ko hnga ti lawng a ruah caah an nufa ttap lengmang buin cacawn ahcun Insein ah cun a kal tthan.

1920 Kum ahhin Lairam ah puul a rak tlung tthan. Mah tan hi cu hmasa bantuk siloin a thimi an tlawm deuh cang. Cucaah mah tan puul hi “Ruhkhawm” tiah an ti i cu tan ahc cun a ttahtak lengmang mi a dawt bik a nu cu a rung thi tthan taktak. A ruak te hmanh hmu lo in an vun itthen hoi. A nu thihnak kong cu Carson bawinu nih ca a vun kuat: “Ka fa Nawl Tling, a tu nai ah na nu kha a thi cang, na lung rawk hlah she, fak tuk in na ngaih rak chia hlah, Pathian naa bochan lai, nangmah le na u nunnak cu keimah nih ka ruah ko lai, Pathian nih thluachuah an pek lai,” tiah a ttial. A nu thihnak kong Carson bawini ca a hmuh tikah chun le zan in a ttap. Kanmah bantuk vanchiat a tongmi hi an rak um ve hnga maw, ka pa a thi cang, ka naule vialte an thi dih, a tu ah ka nu tal cu a nun awk a si ttung, kei le ka u zong thi dih lawlaw usilaw a ttha deuh hnga lo maw, kei le ka u nu tah khuazei ahdah khua kan sak kun lai, tiah hnabei dong in khua a ruat.

Sianginn khar a phanh tikah innhngaktu an rak um ti lo caah a nu tta, a pu Hniar Ung sin ah a hung tlung. Sianginn a um lio ahhin, “Thungsuai” an timi phun zawtnak nih a rak tlak caah, sizung ah a rak kal lengmang nain a dam lo caah, damnak caah sibawite nih kadang thawn an fial i Hakha Mission sianginn i an sayakyi a rak simi Phe Kyi umnak khua tungte khua ahhin tlawmpal a rak um.

Hmunkhat i a kalttimi Re Lian cu kum hnihnak a run dih I kum thumnak cawng ti lo in siangbawite nih rian dang ttuan an fial caah a chuak tthan. Nawl Tling cu kum li tiang a run cawn i 1922 Kum ah a run lim. Cucaah kan Laimi chungah kum tling in Insein Bible sianginn ah a cawng i a awng hmasa bik mi cu Rev. Nawl Tling hi a si.

Pahnihnak i a awngmi cu Teddim lei in Khuasak khuami Pau Suan fapa Lian Zam hi a si. French i a rak kalmi Tonzang khuami Vel Nang hi a rak tlun tikah a kal kum kha a awng ah an relpiak i 1923 kum ah hin kum linak a run cawng tthan. 1924 kum ah hin saya Van Lo he hmunkhat ah an rung awng ti. Cucaah mah hna hi Pathumnak an rung si. (Pakhatnak, pahnihnak, le pathumnak Bible sianginn in a awngmu kong ka tialmi hi, Rev. Nawl Tling le Rev. Van Lo hmunkhat te ah ka hal hna I hitin a si tiah loungkhat te i an chim ning in a si).

PATHIAN RIANTUAN HRAMTHAWKNAK

1922 kum January thla Bible cawnnak a dih sin in Mission nih an thawkmi Surkhua sianginn icacawm saya le phungchim saya kemhchih ding in an rak kalter. Cope bawipa nih, “Na lahkah cu K. 20/- si awk asinain lamhlat deuh i kaan chiah caah K. 25/- in kan pek lai,” tiah a rak ti. Kum khat a run ttuan I lahkhah cu a run hlam ngaingai tikah K. 25/- siloin K. 20/- in a run pek. Mah kong ahcun Cope bawipa he zong cun fak piin bia an rak i al len.

Mah hlan ah hin cachim saya an rak um bal lo, cu hlei ah thawngthabia chimtu hmasa bik zong a si caah, “Vawlei fimnak in siseh, thawngthabia lei in siseh, saya Nawl Tling hi a kan hringtu kan pa a si,” tiah Senthang mi nih an tit awn ttheu.

HMASA BIK NUPI TTHITNAK LE FALAM TTHIALNAK

Surkhua i saya rian a tuannak in a ra kir tikah a unu he an pule sin cun vawlei buk ah inn dang an chuak. Asinain a unu cu amah lawng in inn hngaktu ah rinhcanh tloak a si lo. Amah cu phungchim ah a ka kip i kal lengmang ding a si ttung caah khan, Thlanglian phun, Uibawm chung, Rung Erle Lian Nawn far Len Hmung le Bawi Thluai fanu Hniar Doi cu a run tthit. Hniarlawn khua ah Rev. Sang Ling nih tthitumnak a tuahpiak hna. Kan pale tuanbia aa dawhnak pakhat cu tthitumnak an tuah tikah lehthah tein an rak i tthitumhnak ah hin a si.

1923 kum June thla sianginn kai nolh tikah Zokhua saya Pu Mang tu Surkhua ah an kalter i, saya Nawl Tling tu cu Falam peng dihlak a zohtu phungchimsaya caah Falam peng ah na kal lai an ti caah a tthit tharmi a nupi Hniang Doi le a unu cu vawlei buk ah cun a kaltak hna. A ngakchiat lio in har lengmang le mizoh hawihngar in khua a rak sami a si leng ah a nupi zong hi mizoh hawihngar le lileng in vawlei buk ah mah te kut zoh in khuasak hram a rak thawkpi ve. An har tuk ah Hniang Doi cu a nu nih a rak umpi tawn hna.

Falam i a va kal ah hin cun a lahkhah K. 25/0 a si. A umnak cu a tu Falam Station ah khin a si i, Dawrhlun tlang thuirhri inn in a thlanglei ah khin Mission inn a rak um i mahka ah cun a rak um.

Mah lio ahhin Zahau ram ah Hualngo  mi saya Lal Bonga le saya Bawka le Lumbang ah saya Thang Cin lawng an rak um I mah hna he hin phungcuiman rak kal lengmang hna. Zathlir, Tihbual, Leilet, Tlangkawi, Satawm, Sai-ek, Tilum, Darkhai, Bukphir, Lumbang, Parte, tlung, Haitui le Bualkhua hna ahhin Pathian bia mi an um rih lo. Kum nga chung Falam peng ah cun thawngthabia a chim i anmah rammi Than Kap le Lal Hrin an rak um hnu in 1927 kum ah Hniawlawn khua ah a kir tthan.

HMASA BIK NUPI HE HRINMI FALE

HMASA BIK A TTHITMI Hniang DOi hi ngakchia mino tuk in a rak tthitmi a rak si nain, a lung a nem, zeikhan hmanh ah a hngalh lomi a um lo, Saya Nawl Tling a um lo kar ah khualtlyung mileng le inn le vok-ar, sattil khan zong ah rinhcanh tlak ngaimi a si caah saya Nawl Tling nih Pathian rian a tuannak ah hin bawmtu ngaingai a si.

An hrinmi an fale cu Siang Ling le Za Hmung an si. An fahniang Za Hmung kum li a ti ah Siang Ling nu cu a rung thi. Ruah thiam awk ttha lo in saya Nawl Tling cu a fale pahnih le a unu Zing Doi he lawng in a fak bik ngakttah le lungleng i nun cu an thawk tthan hoi. Hi bantuk caan an vung phak tik zong ah hin an chungkhar herhbaunak lakah thawngthabia chim rian nih cun a auh lengmang caah a fale cu kaltak in khua zakip ah a rak kal lengmang ko.

A tonmi ngaihchiatnak le amah umtuing ah fiang tein kan chim khawh mi cu ba thihhnawh a nunhnawh chan le a dawt bik mi cu Jesuh Khrih a si ko tihi a si.

ORDINATION HMUHNAK

Lairam chung dihlak ah Bible awng hmasa bik asinain Ordination tu cu a hnu bik pawl a si. Anmah pawl hi chim lo in Strait bawipa kut in Hakha khua i Bible a awngmi hna zong a hlan ah a hmumi an um len.

1933 kum ah hin Lumbang khua ah Laitlang dihlak civui a rak um. Mah civui ah cun bawipa nih, “Nawl Tling hi a tu tiang ah a zohhmi hna Khrihfabu nih ordination an halpiak lo caah Ordibnation ka pek lonak a si. Halpiak hna sehlaw nan hlan ah hmasa bik i pek dingmi a si. A tu civui I pek ding zong in hal hna sehlaw a tu ah ka [pek hnga, keimah cu tuan ah a khunh in ka tloun cang lai caah Nawl Tling Ordination pektak lo cu a si kho lo. Cucaah a tu kan tlun in a Khrihfabu ka chimkh hna lai I, ordination kan pekpiak ta ko tiah an ti ahcun anmah khua ah va pek khawh ding in a tu Civui nih hin nawl ka pe u,” tiah a ti hna. Cu tikah Civui nih cun nawl an pek. An ra tlun in Hniarlawn Khrihfabu cu an ruahnak a hal hna i an hna a tlak caah Civui siloin Sunday Ni sawhsawh ah 1933 kum June thla 13 ni ah Striat bawipa le Rev. Sang Ling nih Hniarlawn biakinn ah Ordination cu an rak pek.

NUPI PAHNIHNAK LE AN FALE

Hi zat vawleicung ngaihchiatnak a ton bu ahhin a khuasaknak le a fale zawnruah in thut ko ding a tthat lo caah Khrihfabu nih, nupi tthit an fial i Siang Ling nu a thih in kum khat hnu ah Cinzah phun, Thang Nawl le Caw Cio fanu Dawt Par a vun tthit tthan.

Kum no tein an tthitpiakmi a sinain va upat le toidor a thiam ngaingai mi a si lengah mi zawn a ruat tukmi a si. Khuasaknak le a dangdang a herhmi vialte ah bochan tlakmi a si caah saya Nawl Tling caah cun Pathian zangfahnak ngaingai a si. Pathian riantuannak ah bawmtu ttha ngaingai a si.

Dawt Par he cun Par Hnem le Ceu Hnin an run hrin hna. Ceu Hnin cu tualleng kum hnih a ti ah a rung thi. Duhnung tuk a si cangmi a fa thihnak nih a runh tuk i a zuunngai in an um lio ah cun Par Hnem nu cu a zaw i a thi colh ve. Zuuntthing le zuunthar phua in a chan ttim hmanh a si lomi a nupi he thihnakn in an itthen tthan tikah hin saya Nawl Tling caah cun a in khawh leng a si cang I zoh ahhin a hmutu nih hmaikhah lo ding tiang in ttahnak le mitthli thlam lawng a hmai ah aa zel.

A tu ah cun nu hmasa fa Siang Ling le Za Hmung le nu hmanung fa Par Hnem le a unu he lawng cun hmuih an thawk tthan hoi. Minung cung i a tlungmi vanchiatnak hi a za cang ti a um lo, tihi Saya Nawl Tling nunnak cungin kan hmuh ko.

NUPI PATHUMNAK LE AN FALE KONG

Hi bantuk harnak ton bu in tlawmte hmanh nun khawh a si lo mi caan an phanh tthan tikah a thihhnawh a nunhnawhmi thawngthabia chim ah cun a fale le ngattah hna cu a kaltak lengmang tthiamtthiam ko hna nain a fale nuncannak ah a si khawh hringhren lo caah khrihfabu upa le bcingla rualchan nih mithi lawng ngai usilaw a nungmi caah san a tlai lo. Na hna a tlak zong tlak lo zong nuopi kan tthit a hau,” an ti i Lungpi Chuntei (Suntei) chung Farrawn khuami Pu Hluan Ceu le Pi Hniar Sung fanu Pu Sang Zul far Sung Ci cu an run tthitpiak tthan.

Sung Ci he chin nu paruk: Ngun Vang, Hoi Iang, Thla Cia, Far Hniang, Hoi Sung le Tial Thluai le fapa pariat: Tial Ceu, Tluang Cung, Siang Hmung, Chan Chum, Phir Maung, Ceu Awi, Tin Kung le Ngun Hnin an hrin hna. Pahleili an si i Chan Chum le Phir Maung hi pa faphir an si i Hoi Sung le Tial thluai hi nu faphir an si ve.

Nupi hmasa bik fa Siang Ling cu tanghra tiang a cawng i Insein B.I.T (Burma Institute of Theology) ah Bible a cawng i a kum hnihnak sianginn khat chungah Youth Camp an kal i ti aa kholhnak ah Maymyo khua Kandawkyi an timi tili ah a thi. Pahnihnak fapa Za Hmung cu tangsarih tiang sianginn a kai I a thi tthan hoi i nupi hmasa bik fale cu an um ti lo.

Nupi pahnihnak fa pakhat te a nungmi Par Hnem cu anmah Hniarlawn khuami Zukpi chung Pu Hmun Uk nih a tthit i lothlawh in pawcawmmi an si. Fapa pahnga le fanu pahnih an ngei.

Nupi pathuhe an hrinmi upa bik Tial Ceu cu tangruk tiang sianginn a kai manh i a thi. Pahnihnak cu Ngun Vang a si i Sakta khuami Pu Ral Hre Mang nih a tthit. Amah cu riantuanmi a si lo, a va cu J.A.T (Junior Assistant Teacher) a si. Pathumnak cu Tluang Cung i tualleng duhnung a si lio ah a thi. Panganak ah Thla Cia a si I Zephai khuami Saya Nawl Hrang nih a tthit. Amah cu riantlai a si lo, a va cu P>A.T (Priomary Assistant Teacher) a si. Paruknak cu Siang Hmung a si i Hakha Myone Council zung ah piata rian a ttuan. Tamawayama zung ah cazi a ttuanmi Surkhua Tial Dim a tthit i fa pakhat an ngei. Pasarihnak cu a phir in an hrinmi Chan Chum le Phir Maung an si. Chan Chum cu tanghra (B) in a awng. Capt. Khen That fanu Tin Tang a tthit i fa opakhat Van Hnin an hrin. Amah cu thirrang in a tla i a hnawngruh aa rawk. Siinn ah thla riat an congh hnu ah Dece 4, 1980 ah a rung thi. A phirpimi Pariatnak Phir Maung cu tanghra tiang sianginn a kai i a nu le a pa sin ah a um. Pakuanak Ceu Awi a si I tangkua a kai lio. Pahranak Tin Kung a si tangkua a cawng lio ve. Hleikhatnak ah Ngun Hnin a si i tangsarih a cawng. Hleihnihnak nu Far Hnaing cu tangnga a kai. Hleithumnak cu a phir in a chuakmi Hoi Sung le hleilinak a phirmi Tial Thluai cu tangthum an kai tti.

Saya Nawl Tling nih nupi pathum he a hrinmi fale an zate ah hleiriat an si nain a tu a nungmi cu hleikhat lawng an si. Nihin tiang ah a sin um a fale hna hi amah cawm in an nung rih. Mi tampi ruahnak le mithmuh ah cun mi vanchia ngaingai a si an tit awn. A thih tiang ag bochan awktlak ngaingai fanu fapa hi a ngei kho lai lo.

A tawinak in a vanchiatnak a chim tikah, “Kei cu Job bantuk ka si,” a ti tawn. Cu bantukin midang zong nih Job an tahchunh tawn. Saya Nawl Tling hi a pum a dam ko, a inn le a thilri zong an him ko ti lei in ruah ahcun Job cu tahchunh awk a si taktak lo. Khatlei khel in kan zoh ve ahcun a ngaichiat innak in a luat tikah cun Job nih a lethnih in a hmuh tthan i nuam tein a caan a dong. Saya Nawl Tling cu a ngakchiat lio tein a pa n ih a roh, a naule nih an thihtak, a caan lo pi ah a nu nih a roh tthan hoi. Nupi pahnih nih an thihtak, a hrinmi fanu fapa nih cat lo in an thi, a hnu bik amah Jubilee tuah lai kum tiang in a thimi a fale zuunngai in a nungmi a si.

Zuuntthing le zunnthar phua in ngaihchiatnak puan bang aa thuanh. Cu hlei ah khuasaknak caah hnangamnak hmu lo in a dong lai mi pa a si an ti theu.

Asinain fanu fapa a ngeihmi tete hi zu ding le phekap phun an um lo. An ttafar rualte dawtnak le nawlthiam tein khuasa mi an si. Nu le pa upat thiammi an si. Pathian an thei cio i a caan ning tein Pathian biaknak I a kalmi an si. Hla sak an thiam cio i a duh zong an duh an zuam cio fawn. Hika zawn an zoh tikah kan fale cungah Pathian dawtn ak le zaangfahnak a um ko tiah an nu le an pa nih an ti ttheu. Cu bantuk in kan nun chung akn fale nunnak zong kanmah nih tuanvo lak khawhmi a si lo caah kan thih hnu iI an nunnak ding ca zong Pathian kut ah kan chiah ko i hnangam tein kan kaltak te ko hna lai ti ruahnak an ngei zungzal. Hi zawn zong hi Pathian thluachuahnak ngan bik hmuh ah an i rel ko.

Cun pathumnak a nupi zong hi cingla rualchan dawt lei ah siseh, saya Nawl Tling le a fale le zohkhenhnak le zawnruahnak ah siseh khualtlung mileng khan ah siseh sawinak pakhat hmanh um lo thinlung ngeimi a si lengah riantuan a tthawng ngaingaimi a si caah saya Nawl Tling zong a harnak le a ngaihciatnak a philh tertu le a lung a dauhtertu ngaingai a si. Cu abntukin amah saya Nawl Tling zong nihin tiang dam tein a zohkhenhtu Pathian cu a thangthat ko.

A LUNGPUT NING

Khrihfa a can ka tein ziaza ah siseh tuahnak ah siseh mi hmuhnak le amah lawng a umnak ah dannak a ngeimi a si lo, a si le a si lo karlak i umthiammi phun a si fawn lo. Cucaah Khrihfa a can ka tein aa thihchihmi cu fir a ttha lo, nu le pa sualnak a ttha lo, zu din a ttha lo ti hna hi an si caah cu thinlung cu a tu chan Khrihfa hna zong nih nan ngeih awk a si ve tiah chimhhrinnak ah a hman tawn ttheu.

Hakha Mission sianginn i ca an cawn lio hna ah, Carson bawinu duh ning tein a um kho cem bik a rak si caah a ule an um len nain bawda (boader) uktu ah a rak ser i thil suknak chapiat an rak pekmi hna hi amah nih a rak tlaih caah Zarhteni fate, a zungkhat lengmang in a tah i a tan hnu ah a rak phawt tawn hna.

Voikhat hoi hna cu Insein i Bible an cawn lio ah hin Carson bawinu America ram in Christmas laksawng ah K. 5/- cio lai siangngakchia vialte cu an sayagyi Mc Guire sin ah a rak kuat hna. Laksawng a phanh hnu a pek hna deuh hlan ah siangngakchia cu Carson bawinu sin cun cakuat an hmuh ve. A hawile he an iton tikah cun kan laksawng hi sayagyi sin a phan ko cang, a kan pek lo caah kan hal lai tiah a rak ti. Asinain an ngamh lo caah an ilet than tikah saya Nawl Tling nih cun, “Kei cu ka let kho lo, nan tih ahcun keimah lawng nih ka va hal ko lai,” a ti i a va kal. “Sayagyi, Christmas laksawng caah a kan kuatmi na sin ah a phan cang ko nain na kan pe lo, mah cu nangmah nih naa lawk awk a si lo, a tu ah keimah kut ah na ka pek lai,” tiah a va ti. Mc Guire nih cun, “Kan pek lai lo,” tiah a rak ti tikah, a si ahcun mah tangka cu kannih a kan kua lo i nangmah pei an kuat tian, kan pe hlah, nangmah nih run ilak,” tiah a ti. Sayagyi cu a thin a hung tuk hringhren i, “Mah na bia cu ka in khawh phun a si lo, Nawl Tling, nangmah hi mi phundang hrimhrim na si,” tiah a rak ti i a hawile nih mah bia cu a tu tiang hin an cin ttheu. A dik a hman tiah a ruahmi ahcun hnulei tawn phun a si bal lo.

Voikhat cu Mc Guire nih Cope bawipa sin ah ca a kuat i, “Laitlang in a rami siangngakchia hna cu Zarhteni fate Rangoon ah an leng I lakphak changreu an eiding lengmang, pu lungzi le kedan thatha an icawk I an duhduh in khua an sa ko, Pathian rian a tuan kho ding an si lo,” tiah a ttial.

Saya Nawl Tling cu sianginn a chuah ka a si i saya Van Lo te hna cu sianginn an kai lio a si rih. Mah lio ah cun Lumbang khua ah Civui (Conference) a um i an rak kal cio. Cu Civui ah cun Cope bawipa nih cun, “Mc Guire nih, hi bantuk in nan kong ah ca a ka kuatmi a si, cucaah thla khat ah K. 5/- in kan in bawmhmi hna hi kaan tthumh hna lai i K. 3/- cio lawngin kan pek cang hna lai,” tiah a ti hna. Saya Van Lo a tho i a si lonak vialte a chimp ah in a thin a hun tuk ah ngungui thlak in a rak ttap. Cun saya Nawl Tling cu a tho i, “Na kan tining hi a hman hrimhrim lomi a si K. 5/- cun duh paoh in len le duh paoh in eidin le a tthami thilpuan cawk khawh a si lo, ti cu nangmah nih pei na hngalh ko cu, K. 3/- I na thumh hna ahcun ca an cawng kho lai lo i an iphuah a hau lai,” tiah caldeng tein a ti i saya Re Lian le a dang nih an bawmh caah tthumh loin an un tthan hna.

Strait bawipa hi saya dang vialte nakin saya Sang Ling he an rak ikom bik i biaherh zong siangbawi pa nih cun a rak chimh bik. Voikhat cu zei bia an iruah le an i-al hi a hngalmi an um lo nain fak nawn in bia an rak i-al rua. Mah tan ah cun Strait bawipa nih, saya Sang Ling cu, “Laimi sayate hi nan ruam a kai, nan ilek, nanmah Laimi cu rathe le baa le kawhra eimi, thing chantling tlinh dah kaw nan si ko, nan iphuah zong ah zeihmanh a poi lo, phungchimgtu cu thla khat K. 7/- zong in ka hmuh ko hna lai,” tiah a rak ti. Cu bia cu a hnu pi ah saya Sang Ling nih Saya Van Lo a run chimh ve.

Phaipha Civui an va kal i an ra kir pah ah Sakta khua ah an riak. Mah zan ah cun saya Van Lo nih Strait bawipa cu a thawh i, “Laimi sayate nan ruam a kai, nan ilek, rathe le baa le kawhra ei dah kaw nan si, nan I phuah zong ah zei a poi lo, thla khat ah K. 7/- zong in phungchimtu cu ka hmuh ko hna lai, na kan ti caah kan ngaih a chia tuk. Mah bia hi a tu a ra laimi Laitlang Civui Lumbang khua ah ttha tein na kan ceihpi lai, na kan ceihpi lo ahcun kei cu ka phuak lai,” tiah a rak ti. Strait bawipa cu saya Sang Ling lei ah aa mer i, “Sang Ling, nangmah hi na tthat lo caah dahkaw Hakha Khrihfa upa nih kan phuah lai an in ti i keimah nih kan huhphenh caah an in phuah lo. Sang Fen, nangmah zong Zokhua peng nih kan phuah lai an ti i keimah nih na zawn kan ruah caah kaan phuak lo. Van Lo, nangmah zong hi na zawt ah thla ruk tiang na lo i phuah awk na si nain kan phuak lo,” tiah fak piin a rak si hna.

Mah ka cun Laitlang Civui Lumbang khua ah cun an va kal. Strait bawipa nih cun an bia ceihpi lo in, “Lahkhah thlaruk ca in kan pek hna lai,” tiah a ti hna i saya vialte cu lahkhah cu an hlam dih nain saya Van Lo cu a hlam duh lo. “Zeiruang ahdah a si?” tiah an hal tikah Strait bawipa nih kan bia a kan ceihpi lo caah kei cu ka rian in ka phuak tiah a ti,” ti a si. Cu tikah saya Sang Fen zong nih, “Saya Van Lo aa phuah a si ahcun kei zong kaa phuak ve lai,” tiah a ti i tangka cu pavuah in an fun i Strait bawipa hmai ah cun cabuai ah a va khirh tthan ve.

Cu kong ah cun an isi an i-al lengmang i saya Van Lo nih cun,”Kei cu ka biakam bantuk tein ka phuak, kan bia ceihpiak hmasa a si lo caah kaa phuak,” tiah fiang tein a rak ti. Mah lio i duh lo thlak tein biachimtu cem cu saya Nawl Tling hi a rak si. Laimi kan zo na kan langh caah kan duh hrimhrim lo. Hi ti ttheu i na kan ti ahcun kan iphuak dih taktak lai,” tiah a rak ti. A bia lehnak a tthat lo ahcun, “Nangmah hi voksa zuar fa dahkaw na si ko tiah ka ti chih lai ka ti i a bia a tthat caah ka ti tthan lo,” a ti.

Mah tan ah cun Strait bawipa nih philh khawh ti lomi bia man sung a rak chimmi cu, “Tthatnak le remnak bia ka chim lengmang mi nan duh lo ahcun tangka maw nan duh deuh keimah dah nan ka duh deuh, a herh ahcun Laimi le Lai miphun caah thih ding in pei ka rat cu,” tiah a rak ti hna.

Voikhat cu ramuk bawi Kio Mang nih a rak auh I, “Laiphung NJizarh lak i ulhkhep timi cu Khrihfami nih nan ulhpi hna awk a si lai. Cucaah a tu khrihfa saya lakah hin nangmah cu upa bik na si caah kan ulhpi hna lai tinak ah ca chungah na min nan thut a hau i, a tu hi mah ruang i minthut ding ah cun kan kawh,” tiah a rak ti. Saya Nawl Tling nih a chim ning tein, “Kio Mang, khrihfami nih Lawki mi an Ni Zarh cu kan ulhpi kho hrimhrim hna lai lo, ka min zong ka thu kho lo, Nawl Tling hi ka hmet tein khrihfa ka si i nihin tiang ah Laiphung Nizarh cu voikhat hmanh ka ulhpi bal hna lo. A tu in  na ulhpi hna lai tiah nangmah zong nih siseh, Cozah zong nih siseh nan ti ahcun Khrihfa viallte caah ka hngawng nan ka tan lai,” tiah a ti i bia kakhat zong nolh ti lo in an rak itthen.

Hi bantuk lungthin a ngeimi a si caah hin voi tampi ci siangbawite he an isi lengmang nain a thinlung umkal ning an hngalh tikah cun biapi le biatak deuh ahcun an bochan i a ruahnak hi an hal lengmang.

Voikhat cu Aizawl le Lunglei in sianginn lei headmaster Haudafa le Rev. Khua Hmkinga cu siangbawite nih Hakha khua ah an rak thlah hna i Lairam hi kanmah nih kan zohchih usilaw a ttha hnga lo maw tiah Cope bawipa cu an rak ti. Cope nih cun saya Nawl Tling cu a kawh i, “Nawl Tling, Lairam hi Aizawl le lunglei nih zohkhenh awkah a ttha hnga lo maw, ti biahal awkah mah hna hi an ra. Zeitindah bia kan leh hna hnga, tiah a rak hal. Bawipa, American tipil siangbawite nih kan in zoh huam ti hna lo nan kan ti lo paoh ahcun Tio in a chunglei Lairam paoh cu khuazei hmanh ah kan kal kho lai lo, nan kan kaltak ahcun Khuazei paoh ah kan run ifon te ko lai tiin bia a rak leh hna.

Hi bantukin a lungthin umkal ning a si caah a hngal lo mi nih cun bongal le mihrut deuh i a ruatmi zong an um lai. Asinain midang nih an theih lonak a ummi cu, a lungtlin lonak a chim, an isi an i-al len zong ah a dih cun a lung a thiang i mi huat a ngei lo mi a si. Cucaah amah kong a hngal taktak mi caah cun uar awktlak le bochan awk ttha bik ah an ruah tawnmi a si.

PAWCAWMNAK LAHKHAH

SAYA Nawl Tling hi a riantuan hram a thawk ka ah lahkhah k. 20/- in an rak pek hmasa bik i a kum hnihnak ah 25/- in an run pek. Mah lio i an hmanmi tangka cu American khrihfabu bawmhnak a rak si bik. Lai Khrihfabu sin in tlawmpal tete cu a chuak ve nain chimrel tlak a si rih lo.

American siangbawite nih, Lairam Khrihfa a thawk ka in cheuhra cheukhat pek hi an rak cawnpiak hna. 1940 kum ah Strait bawipa cu America ah a kal i mah lio ah hin Laimi Khrihfa cu 3000 (thong thum) nak tam deuh lawng an rak si rih. Sytrait bawipa cu Franlin Nelson nih a hun thleng nain Japan Ral ruangah 1942 kum ah India ram ah an rak zaam. Cucaah 19422-46 kar hi siangbawi an um lo. Asinain Lairam ah Khrihfa cu duhsah tein a tthang i cu nuing cun thawhlawm zong a tthan ve caah hi caan kar chungah hin a lahkhah cu 40/- a hung si. Cun Japan Ral a dih tikah a bungbung in Khrihfa cu a karh caah 80/-, 100/-, 150/-, 200/-, 250/- in a tu ah cun 300/- in an pek cang.

NUNCHUNG DAIMOND JUBILEE

Amah upatnak le porhnak um hin lo tein thlarau mit in kan zoh ahcun, Lairam chung dihlak i Pathian rian a ttuanmi hna lak le Kawlram chung zong ah Rev. Nawl Tling hi Pathian thluachuahnak ngan bik a hmumi a si. Hi thluachuahnak ngan a hmuhmi cu mah ca nakin a ttha deuh mi midang ca le vawlei cung ca nak in a sung deuhmi vancung pennak cu, amah sin in Pathian nih midang sin i a phanh ternak kha a si. Saya Nawl tling kong kan ruah tikah, amah le a chungkhat ca nakin midang ca hrimhrim ah Pathian nih a hman i thluachuah a pekmi a si, tihi fiang tein a lang.

1898 kum ah a chuak, a kum 83 a si cang. Amah tthikhuk a nung rihmi an um nain amah bantukin a cawlcang kho mi an um ti lo. Ttha tein Biakinn a kai kho, phung a chim kho, a herhmi rian a tlolh lo. Cho a kai ah a ttang a linh caah lamsau kal a celh lo caah a si. Rang cit pah hna cun khualtlawn a tlolh rih lo. Nabial, Hakha ti bantuk cu fawite in a kal kho rih. Nihin tiang in a fale mino pawl he lungkhat tein rian kan ttuantti kho.

1980 kum ah pension a hal nain, a tu a ningcang nih a phanh khawh ahcun 1982 kum tiang in ttuan ko she. Zeihmanh a tlolhmi a um rih lo, tiah an ceih. Asinain 1981 kum hi a rianttuannak kum 60 a tlin kum a si caah Mi E peng nih Jubilee kan tuahpiak lai, an tinak a si.

Ttaangthlaih (badge) hna ah cun “Golden Jubilee” tiah aa ttial. A sullam cu rianrang deuh in rak tuah chungmi a si caah a si. A hmaanmi cu “Diamond Jubilee” a si. Rianttuan bu in Diamond Jubilee a phan kho mi, kan theih khawh mi ahcun amah lawng hi a si.

Kan pa cu a nunnak lam kal dingmi a dong lengmang cang, a mit hmuhte ah khrihfabu hi zat le rianttuantu hi zat Pathian nih a kan thluachuahmi cungah a hna a ngam ko. Hmailei i fanu le fapa caah bia chim awk le rovuih ding a herh in a ruat lo.

“KEI CAAH CUN NUN HI KHRIH A SI,” ti bia lawng hi chim awktlak ah a ruahmi a si. 

Theihternak:

MIE Peng u le nau hna, tu chan mino pawl hi hlan deuh MIE Penng riantuantu tete a hngal lo kan tam cang caah Rev. Nawl Tling Tuanbia ka hun thlah. Theih le hngalh awktlak ngai a si caah rak rel cio te u. Tleicia kan pa Rev. Joseph Nun Tum nih a rak tialmi a si i, Rev. Joseph philh lonak caah tiin amah tial ning tein ka tial nolh i Hniarlawm Khrihfa cannak Kum Za Puai (2012) ah cauk in ka chuah nolh lai tiah saduhthah ka ngei.

James Tin Kung.